Y học cổ truyền (YHCT) nhấn mạnh “dưỡng sinh” và phòng bệnh hơn là điều trị đơn thuần, rất phù hợp với người cao tuổi. Dưỡng sinh là phương pháp tự luyện giúp nâng cao sức khỏe và phòng chống bệnh mạn tính, góp phần “đẩy lùi bệnh mạn tính, giúp sống lâu, sống khỏe” cho người già. Tập khí công dưỡng sinh đều đặn giúp tăng cường trao đổi chất, hấp thụ dinh dưỡng tốt hơn, thải trừ độc tố và minh mẫn tinh thần ở người cao tuổi. Ngoài ra, liệu pháp xoa bóp – bấm huyệt được cho là có thể giảm các dấu hiệu lão hóa và tăng cường khả năng đề kháng của cơ thể người già. Tổng hợp lại, YHCT cùng các liệu pháp vật lý liên quan (châm cứu, xoa bóp, khí công, thái cực quyền) hướng tới cân bằng âm dương, tăng cường khí huyết và chức năng tạng phủ, qua đó cải thiện thể lực, giảm đau nhức mạn tính và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người cao tuổi.

Phương pháp châm cứu: Châm cứu là phương pháp dùng kim mảnh đâm vào các huyệt vị trên da theo kinh lạc của YHCT. Theo lý thuyết cổ truyền, châm cứu giúp đả thông kinh mạch, cân bằng khí huyết và kích thích khả năng tự lành của cơ thể. Về mặt sinh học hiện đại, châm cứu được cho là kích thích phản ứng thần kinh-tuyến nội tiết, tăng giải phóng endorphin – chất giảm đau tự nhiên của cơ thể. Trong thực tế, bác sĩ châm cứu có thể chọn huyệt bổ hoặc tiêu tùy bệnh lý: ví dụ huyệt Thái Xung, Tam Âm Giao hay Hợp Cốc để điều chỉnh toàn thân. Khoảng cách kim và thời gian kích thích (có thể có thêm điện châm hoặc ngải cứu) đều do thầy thuốc chuyên môn quyết định theo tình trạng bệnh nhân.

Hiệu quả lâm sàng: Nhiều nghiên cứu lâm sàng và kinh nghiệm lâm sàng cho thấy châm cứu có tác dụng giảm đau ở người già, đặc biệt với đau mạn tính như đau lưng, viêm khớp hay đau thần kinh tọa. Châm cứu còn được dùng để cải thiện giấc ngủ, giảm lo âu, trầm cảm và tăng cường vận động. Chẳng hạn, các buổi châm cứu thường giúp người cao tuổi thư giãn, thoải mái hơn nhờ tăng tuần hoàn máu và kích thích giải phóng các “hormone hạnh phúc”. Đối với người bị suy nhược hay đau mỏi cơ xương khớp, châm cứu giúp giảm viêm và nâng cao năng lượng.

Phương pháp xoa bóp – bấm huyệt: Xoa bóp, bấm huyệt (Tuina và bấm huyệt phản xạ) là các liệu pháp dùng tay và ngón tay tác động lên cơ bắp, khớp và huyệt đạo để trị liệu. Xoa bóp (massage) gồm vuốt, nhấn, nhào nặn các nhóm cơ nhằm làm mềm cơ, giảm căng cơ và tăng lưu thông máu. Bấm huyệt là kỹ thuật ấn vào các huyệt đạo (ở bàn tay, bàn chân, đầu…) theo quan điểm phản xạ (ví dụ bấm huyệt thái dương, hợp cốc, nội quan…) để kích thích tác dụng theo kinh lạc. Các động tác massage và bấm huyệt thường kết hợp, giúp “đả thông kinh mạch”, cho người bệnh cảm thấy thư giãn ngay tức thì. Trong thực hành, người cao tuổi có thể được xoa bóp toàn thân hoặc chỉ những vùng đau (lưng, cổ vai gáy, chân tay) tuỳ theo triệu chứng.

Hiệu quả lâm sàng: Liệu pháp xoa bóp, bấm huyệt được đánh giá có nhiều lợi ích cho người già. Cụ thể, nó giúp tăng tuần hoàn máu và dưỡng khí đến các cơ quan, giảm cứng khớp và đau mãn tính. Việc kích thích da và cơ trong quá trình massage làm tăng lưu lượng máu tại chỗ, hỗ trợ phục hồi các tổn thương và tăng sự đàn hồi của mô mềm. Nhiều báo cáo cho thấy xoa bóp có thể giảm đau xương khớp (đặc biệt là đau lưng, đau khớp gối) bằng cách làm mềm mô sẹo và giảm căng cơ, từ đó cải thiện phạm vi vận động. Ở người cao tuổi loãng xương, liệu pháp xoa bóp đã chứng minh giúp làm chậm mất xương và giảm đau. Các tác động thư giãn của xoa bóp cũng kích thích não bộ tạo serotonin và dopamine, giúp tăng cường giấc ngủ, giảm stress. Ngoài ra, xoa bóp còn giúp cải thiện thăng bằng và dáng đi ở người già bằng cách kích thích thần kinh cảm giác và làm ấm cơ, qua đó giảm nguy cơ té ngã.

Dưỡng sinh, khí công, thái cực quyền: Dưỡng sinh và khí công là các bài tập nhẹ nhàng gồm động tác thể dục và hít thở theo triết lý Đông y để kích thích khí huyết vận hành, cân bằng âm dương. Thái cực quyền là một hình thức khí công võ thuật uốn lượn, chậm rãi, tập trung vào thư giãn cơ thể và tâm trí. Các bài tập này thường bao gồm động tác uốn gập khớp, xoay người, kết hợp thở sâu – chủ yếu trong tư thế đứng hoặc ngồi dễ dàng. Người cao tuổi thường tập theo hướng dẫn qua các động tác chuẩn mực, không đòi hỏi cường độ quá cao.

Hiệu quả lâm sàng: Nghiên cứu cho thấy tập dưỡng sinh, khí công và thái cực quyền giúp tăng cường sức mạnh cơ (cả thân trên và thân dưới), cải thiện độ dẻo dai và khả năng thăng bằng ở người lớn tuổi. Ví dụ, một bài báo của Harvard nhấn mạnh thái cực quyền giúp duy trì sức mạnh cơ bắp, linh hoạt và thăng bằng, và theo một số nghiên cứu giảm thiểu nguy cơ té ngã ở người già. Khí công dưỡng sinh cũng được ghi nhận giúp cơ thể tăng cường trao đổi chất, cải thiện tiêu hóa và thanh lọc độc tố, từ đó khiến tinh thần sảng khoái hơn ở người cao tuổi. Ngoài ra, các hình thức tập luyện nhẹ nhàng này còn giúp hạ huyết áp, giảm lo lắng, trầm cảm và nâng cao chất lượng giấc ngủ. Tuy nhiên, hiệu quả đạt được phụ thuộc vào tính kiên trì tập luyện và phải thực hiện đúng kỹ thuật.

Sử dụng thuốc cổ truyền: Thuốc cổ truyền sử dụng thảo dược tự nhiên đã được kinh nghiệm hàng nghìn năm chứng minh cải thiện sức khỏe và cân bằng âm dương cơ thể. Phương pháp này thường không xâm lấn, an toàn và ít tác dụng phụ, rất phù hợp với người cao tuổi mắc nhiều bệnh mạn tính.

An toàn, ít tác dụng phụ: Thích hợp với người cao tuổi đa bệnh. Tăng cường sức đề kháng: Giúp nâng cao thể trạng, bồi bổ cơ thể. Giảm đau, cải thiện tuần hoàn: Kết hợp châm cứu, xoa bóp giúp thư giãn cơ, tăng lưu thông máu, giảm đau nhức.

Bệnh lý thường gặp ở người cao tuổi và hỗ trợ từ thuốc cổ truyền

- Bệnh mãn tính: Cao huyết áp, đái tháo đường, bệnh tim mạch… thường gặp ở người cao tuổi.

- Đau nhức xương khớp: Viêm/thoái hóa khớp, đau lưng, tê mỏi… (liên quan đến chứng “thận hư, khí huyết suy yếu” theo YHCT) .

- Rối loạn tâm thần – giấc ngủ: Lo âu, mất ngủ, trầm cảm… thường xảy ra ở người già .

Ở người cao tuổi, các bài thuốc cổ truyền thường nhằm bồi bổ khí huyết, bổ thận, bổ can tỳ để nâng cao sức khỏe toàn thân. Trong YHCT, tạng Thận suy yếu theo thời gian nên thường ưu tiên “bổ thận”, cùng lúc bồi bổ bổ khí (tứ quân thang) và bổ huyết (tứ vật thang). Ví dụ, bài Thập toàn đại bổ (kết hợp “Tứ quý” và “Tứ vật”) dùng nhân sâm, đương quy, thục địa, bá tử nhân, bạch truật… để bổ khí, bổ huyết, được dùng cho người già kém ăn, mệt mỏi, đau lưng mỏi gối. Trong thực tế, các thầy thuốc có thể kê đơn phối hợp nhiều vị thảo dược (như kỷ tử, hà thủ ô, đảng sâm, hoài sơn, sâm bố chính, bạch truật) tùy theo thể trạng và triệu chứng cụ thể của từng người. Các bài thuốc này sắc hoặc ngâm rượu, dùng ngày 1-2 lần. Kết hợp ăn uống, bổ sung dưỡng chất đông – tây y thì người cao tuổi thường có kết quả tốt hơn.

Hiệu quả lâm sàng: Các bài thuốc bồi bổ cổ truyền cho người cao tuổi được cho là giúp tăng cường sinh lực, giảm các triệu chứng suy nhược và các dấu hiệu lão hóa. Ví dụ, nhiều công thức gồm thục địa, kỷ tử, đỗ trọng, huyền sâm… được ghi nhận làm dịu tình trạng đau nhức xương khớp và cải thiện sức khỏe thần kinh ở người cao tuổi. Thảo dược bổ thận (hà thủ ô đỏ, thỏ ty tử, dâm dương hoắc…) có thể giúp làm đen tóc, chống rụng tóc và bồi bổ tỳ thận cho người già. Tuy nhiên, hiệu quả của thảo dược thường đến chậm và phụ thuộc vào cơ địa từng người. Các báo cáo chuyên môn khuyên nên dùng thảo dược lâu dài kèm theo chế độ ăn uống lành mạnh để từ từ cảm nhận cải thiện.

Các lưu ý an toàn và chống chỉ định

- Thực hiện bởi chuyên gia có trình độ: Tất cả các phương pháp (châm cứu, xoa bóp, bấm huyệt) cần do thầy thuốc hoặc kỹ thuật viên có đào tạo chuyên sâu tiến hành, bảo đảm vệ sinh và thao tác an toàn. Đối với châm cứu, kim phải được vô trùng, chỉ dùng một lần, không châm quá sâu vào cơ thể.

- Tư vấn y khoa trước khi áp dụng: Người cao tuổi thường có nhiều bệnh nền (tim mạch, tiểu đường, ung thư, thoái hóa khớp nghiêm trọng…). Vì vậy phải khám sức khỏe định kỳ và xin ý kiến bác sĩ trước khi áp dụng bất kỳ liệu pháp YHCT nào. Tránh tự ý mua và dùng thảo dược không rõ nguồn gốc; tuân thủ liều lượng theo hướng dẫn thầy thuốc.

Chống chỉ định đặc biệt: Với châm cứu, người cấy máy tạo nhịp tim (máy điều hòa nhịp tim) hoặc có tiền sử đột quỵ gần đây cần đặc biệt thận trọng hoặc tránh châm cứu tại huyệt vùng tim, ngực. Người đang dùng thuốc chống đông máu hoặc có rối loạn đông máu cần thông báo để thầy thuốc cân nhắc huyệt an toàn. Chống chỉ định xoa bóp/bấm huyệt tại vùng da có viêm nhiễm, vết thương hở, giãn tĩnh mạch nặng, hoặc khối u ác tính. Nếu bị loãng xương nặng, đau cấp khu trú hoặc mạch máu kém, nên tránh xoa bóp mạnh tại vùng xương dễ gãy.

Cường độ phù hợp: Người cao tuổi cần chọn mức độ tập luyện dưỡng sinh, khí công phù hợp với sức khỏe; không tập gắng sức quá mức. Nếu có bệnh tim mạch, huyết áp không ổn định hay có khó thở, nên nghỉ hoặc tập nhẹ. Cần ngưng tập và hỏi ý kiến bác sĩ khi có chóng mặt, đau ngực hoặc mệt quá độ.

Tương tác thuốc và thận trọng với dược liệu: Một số thảo dược bổ dưỡng (như nhân sâm, hoàng kỳ) có thể tương tác với thuốc Tây (ví dụ thuốc huyết áp, tim mạch) hoặc làm tăng tiết dịch gây tiêu chảy. Người cao tuổi bị bệnh dạ dày, hạ đường huyết hoặc dị ứng thảo mộc phải báo cho thầy thuốc biết. Tuyệt đối tuân thủ công thức và liều lượng được kê, tránh dùng tràn lan “bài thuốc gia truyền” không kiểm chứng. Người cao tuổi nên khám sức khỏe định kỳ và không nên tự ý dùng thuốc YHCT mà không có chỉ dẫn chuyên môn.

Tin bài: DS CKI. Hà Minh Hào - Trung tâm Sản - Nhi.